پلنگ ایرانی

نام انگلیسی: Persian Leopard

نام علمی: Panthera pardus saxicolor

پلنگ را باید آمیزه ای منحصربفرد از زیبایی، ابهت، قدرت و وقار دانست، قوی و درعین حال چابک و سریع، با حمله های کشنده. کوهستان عرصه حضور اوست، همه جا هست. هروقت حضور آنرا در نزدیکی خود حس کردی، شک نکن. البته این زیبای نامرئی پیش از آنکه تو آنرا ببینی، او تو را دیده و بدون آنکه بفهمی و جانوران دیگر بفهمند، آهسته از میان تخته سنگها آنجا را ترک کرده است تا همیشه بدانیم که سلطان مغرور کوهستانها دوست ندارد کسی او را ببیند. شب هنگام بر سر کوه ها می رود و می غرد تا همگان بفهمند که این قلمرو مالکی دارد، مالکی که حضور هیچ رقیب دیگری را در عرصه خود برنمی تابد. او حاضر است تا پای جان برای دفاع از آن بجنگد.

پلنگ بزرگترین گربه سان دنیاست که در ارتفاعات بلند کوهستانی زندگی می کند و همین بالا و دور از دسترس بودن آن باعث گردیده که انسان آنرا شکارگری مغرور بداند. تعبیری که باعث شده از دیرباز مثلهای مختلفی در میان مردم سینه به سینه نقل شود. می گویند پلنگ آنقدر مغرور بود که برای آنکه از تمامی جانوران بالاتر باشد، از بلندترین کوه ها بالا رفت و از اینکه همه را زیرپای خود می دید، به خود می بالید. ولی شب هنگام دید که ماه در دل آسمان از آن بالاتر است، پس پرید تا بتواند ماه را نیز تحت سیطره خود درآورد، غافل از آنکه به ته دره سقوط کرد و کشته شد. شاید همین داستان خود ریشه نگرش ما درباره انسانهای مغرور نیز باشد. این جانور زیرک و چالاک، در اکثر مناطق ایران زیست می کند، ولی متأسفانه آینده آن روشن نیست.

وقتی پلنگ ها پا بر زمین گذاشتند ...

به اعتقاد دیرین شناسان دو خانواده مهم گوشتخواران یعنی گربه سانان و سگ سانان، دارای منشأ مشترکی بوده و حدود 50 میلیون سال پیش از یک جد مشترک جدا شده اند، چراکه سنگواره هایی که خصوصیات هر دو خانواده را داشتند، تقریبا مربوط به این زمان بودند. دانشمندان با بررسی تفاوتهای کمی در ژنها و توالی DNA در سگ سانان و گربه سانان، توانسته اند برآورد کمی مناسبی از جهشهایی که در این دو خانواده طی 40 میلیون سال گذشته رخ داده را مشخص نمایند.

اکثر محققین بر این عقیده اند که گربه ای با نام Pseudaelurus که حدود 9 تا 20 میلیون سال پیش می زیسته آخرین جد مشترک گربه سانان امروزی بوده است (البته لازم به ذکر است که Pseudaelurus نخستین گربه نیست، گربه های دندان خنجری به حدود 35 میلیون سال پیش بازمی گردند، ولی تمامی نوادگان آنها منقرض شده اند). مطالعات مولکولی اخیر مبین آنست که تمامی گربه های امروزی از یکی از چندین گونه Pseudaelurus که حدود 11 میلیون سال پیش در آسیا می زیسته، تکامل یافته اند.

حدود 4 تا 6 میلیون سال پیش اشتقاق تدریجی گربه های بزرگ و متوسط جثه آغاز شد و حدود 8/1 تا 8/3 میلیون سال پیش منجر به ظهور گربه های بزرگ، از جمله پلنگ گردید. پلنگها در بخشهای وسیعی از قاره آسیا پراکنده شده و از طریق پل های زمینی دو سر دریای سرخ، به آفریقا رفته و تمامی زیستگاه های قابل سکونت این قاره سیاه را به اشغال خود درآورند.

جایگاه پلنگ در میان گربه سانان

پلنگ یکی از 37 گونه گربه سانان دنیا محسوب می گردد (البته برخی از متخصصین اعتقاد دارند که این خانواده 36 عضو دارد). اعضای این خانواده در تمام نقاط جهان به جز استرالیا، قطب شمال و قطب جنوب زندگی می‌کنند. در گذشته در ایران 10 گونه گربه سان زندگی می‌کردند که با انقراض شیر ایرانی و ببر خزر، امروزه پلنگ بزرگ جثه ترین گربه سان کشور محسوب می گردد.

با این اوصاف وضعیت رده بندی پلنگ ایرانی بطور خلاصه به قرار زیر می باشد:

رده بندی سیستماتیک زیرگونه پلنگ ایرانی

	نام فارسی	نام علمی
شاخه	مهره‌داران	Vertebrata
رده	پستانداران	Mammalia
راسته	گوشتخواران	Carnivora
خانواده	گربه‌سانان	Felidae
زیرخانواده	گربه های بزرگ	Pantherinae
جنس	پلنگ	Panthera
گونه	پلنگ	pardus
زیرگونه	ایرانی	saxicolor

براساس حوزه پراکنش جغرافیایی و تغییرات ظاهری، از گذشته تاکنون پلنگ همواره موردتوجه متخصصین رده بندی بوده و به دلیل حوزه انتشار وسیع و تنوع رنگ و خالها، تا 27 زیرگونه (13 زیرگونه در آفریقا و 14 زیرگونه در آسیا) شناسایی و طبقه بندی شده اند، ولی مطالعات ژنتیکی در یک دهه اخیر مبین آن بوده که پلنگهای سرتاسر دنیا متعلق به 9 زیرگونه هستند که عبارتند از:

1. پلنگ آفریقایی P.p.pardus

2. پلنگ عربی P.p.nimr

3. پلنگ آمور یا خاور دور P.p.orientalis

4. پلنگ شمال چین P.p.japonensis

5. پلنگ جنوب چین P.p.delacouri

6. پلنگ جاوه P.p.melas

7. پلنگ سری لانکا P.p.kotiya

8. پلنگ هندی P.p.fusca

9. و .... پلنگ ایرانی P.p.saxicolor که از هندوستان به غرب آسیا، تمامی پلنگها را شامل می شود (به استثنای شبه جزیره عربستان)

پراکنش

در میان گربه سانان بزرگ دنیا، پلنگ از گسترده ترین پراکنش جغرافیایی برخوردار است. در گذشته در شمال آفریقا و همچنین عمده قسمتهای جنوب صحرای بزرگ آفریقا وجود داشت. خارج از آفریقا، گستره پراکنش پلنگ به سمت شرق تا آسیای صغیر، ایران، هندوستان، سری لانکا، آسیای جنوب شرقی، چین، تبت و خاور دور و روسیه امتداد داشت ولی امروزه محدوده پراکنش آن بسیار محدودتر شده است.

بقایای سنگواره های پلنگ در نهشته های پلئیستوسن در سرتاسر اروپا، خاورمیانه، هندوستان، جاوه و آفریقا یافت شده و شواهد سنگواره ای نشان از آن دارد که پلنگهای جاوه و فلسطین بسیار بزرگتر از ریختهای امروزی بوده اند. براساس اعلام مجامع جهانی، این گونه را در ایران، افغانستان و پاکستان می توان "نادر"، در فلسطین، عمان، عربستان سعودی، قفقاز، یمن و ترکمنستان "درمعرض خطر" و در عراق، کویت، لبنان، قطر، ترکیه، امارات عربی متحده، اردن و سوریه "منقرض شده" طبقه بندی نمود. عراق نیز از کشورهایی بوده که تا همین اواخر وجود پلنگ در آن مشکوک بود، ولی با کشته شدن یک پلنگ در اثر برخورد با مین ضدنفر در سال گذشته در سلیمانیه، حضور پلنگ در آن دوباره قطعی شد.

پراکندگی پلنگ در ایران بسیار قابل توجه است، تمامی استانهای ایران میزبان این گربه بزرگ هستند، هرچند که هنوز بررسی های بیشتری برای کسب اطمینان از حضور پلنگ در استان همدان نیاز است.